آشنایی با خط سیاقی: : دانشنامه مردم‌شناسی نی‌ریز

نوشته‌ها

خط سیاق یا سیاقت نوعی از خط و روش نگارش است که با آن اهل دفتر و دیوان، اعداد، مقادیر و اوزان را می‌نوشتند. حساب سیاق روشی است در حسابداری قدیمی و دانشی است در ثبت و ضبط ارقام و اعداد محاسبات دیوانی و شخصی. تا پایان دورهٔ قاجار کلیهٔ امور محاسبات دولتی و شخصی با اعداد سیاق نوشته می‌شد و مردم عادی به‌ویژه کسبه تا حدود ده‌ها سال پیش نیز محاسبات خویش را با اعداد سیاق ثبت می‌کردند. کاتبان این خط برای اعداد و کلمات اختصاری، علائمی ویژه داشتند که خواندن آن برای بسیاری آسان نبود.
خط سیاق معادل‌هایی هم در فرهنگ‌های دیگر دارد که آن‌ها نیز عملاً منسوخ‌شده‌اند. گونه‌هایی از این خط در جهان عرب (معروف به خط «دیوانی»)، جنوب آسیا (هند، پاکستان و بنگلادش، معروف به خط «رقم») و امپراتوری عثمانی (معروف به «سیاقات») استفاده می‌شده است. نام این خط از واژهٔ عربی «سیاق» به معنی «ترتیب» گرفته‌شده است. شکل بسیاری از علائم مورداستفاده در این خط نیز مبتنی بر شکل نوشتن اعداد به زبان عربی است. این شکل‌ها احتمالاً در دوران خلافت هشام بن عبدالملک (حدود ۱۰۵ تا ۱۲۵ هجری قمری) برای جایگزین کردن دستگاهی که مبتنی بر سیستم حسابداری ساسانیان بوده، ابداع‌شده است. (۱)
خط سیاقی که تا چند دههٔ پیش استفاده می‌شد، دارای علائم و نمادهایی برای درج واحدهای وزن، پول و غیره بود. استفاده‌کنندگان اعتقاد داشتند که این ارقام به‌راحتی قابل دست‌کاری نیستند؛ درحالی‌که ارقام فارسی قابل دست‌کاری‌اند. در فارسی می‌توان عدد یک را به دو تبدیل کرد یا صفر جلوی اعداد گذاشت و...
حروف سیاق که درگذشته برای نشان دادن مقادیر نقدی (سکه و پول) و همچنین مقیاس‌های جنسی (وزن) معمول بوده، نه شباهتی به اعداد ریاضی عربی که در فارسی استفاده می‌شود دارد و نه به اعداد مرسوم لاتینی مورداستفاده در علوم کشورهای غربی شبیه است. این شیوهٔ عددنویسی رمزگونه ۵۴ نشانه دارد که با تغییر و ترکیب آن‌ها کوچک‌ترین و بزرگ‌ترین مقدار و واحدهای اجناس مشخص می‌شود.
بعضی پژوهشگران ریشهٔ حروفی سیاقی را در زمان ساسانیان می‌جویند و بعضی به دورهٔ اسلامی نسبت می‌دهند. گفته می‌شود که دیوان‌سالاران و محاسبان ِ زمان ساسانی برای خرج و دخل کشور از علائمی استفاده می‌کردند که بعد از سقوط این سلسله، برای حکمرانان عرب ناآشنا بود. به همین علت برخی دبیران ایرانی، این ارقام حرفی را طی چهل سال برگرداندند و تغییر شکل دادند و همین برگردان، پایه‌گذار خط سیاق شد. اختراع خط سیاق به شکلی که امروز موجود است، به «عبدالحمید بن یحیی فارسی»، وزیر «عبدالملک مروان» خلیفهٔ پنجم اموی نسبت داده‌شده است.
خط سیاق در زمان سلجوقیان و ایلخانیان تنها در سامانهٔ دیوان‌سالاری کشور استفاده می‌شد؛ در زمان صفویه کاربرد گسترده یافت و تا آخر دورهٔ قاجار کم‌کم برای محاسبات تجاری و کسبی بین مردم عادی هم رواج یافت. از زمان قاجار کتاب‌های مختلفی چون محاسب التجّار، بحر الجواهر، خلاصهٔ السیاق، احسن المراسلات و احسن المحاسبات، سیاق مظفری، تعلیمات ابتدایی، اقبال ناصری و سیاق خطیر جهت تعلیم و آموزش سیاق و تدریس و آموزش نام‌برده می‌شود که نشان از رواج و اهمیت آن در آن دوره دارد.
آموزش خط سیاق تا اوایل سلطنت رضاشاه پهلوی رسماً ادامه داشت. ظاهراً آخرین کتاب درسی سیاق که در این زمان برای تدریس در مدارس چاپ و منتشرشده «مجمع المراسلات» یا به گفته‌ای «جامع المراسلات» نام داشت که در سال ۱۳۰۷ خورشیدی به چاپ رسید. سرانجام در سال ۱۳۰۸ آموزش خط سیاق به‌طور قانونی متوقف و محاسبات رسمی با خطوط ریاضی معمول شد. باوجوداین، به گفتهٔ جواد صفی نژاد در کتاب «کوششی در آموزش خط سیاق» که ازجمله تازه‌ترین منابع پژوهشی در خط سیاق محسوب می‌شود، تقریباً تا نیم‌قرن پس از حذف تدریس سیاق در مدارس، بسیاری از کسبه و بازاریان همچنان از این شیوه برای امور دفترداری و حسابداری استفاده می‌کردند. (۲)
مشخصاً این میراث کهن در دست فراموشی است و دیگر کمتر کسی با آن آشنایی یا علاقه به فراگیری آن دارد. این خط در دیرباز در نی‌ریز هم مورداستفاده و آموزش قرار می‌گرفت و خیلی‌ها حساب‌وکتاب‌های خود را به‌وسیلهٔ آن انجام می‌دادند. در حال حاضر در نی‌ریز هنوز هم افراد قدیمی مثل آقایان سید علی‌اکبر ته‌امی، سید محمدحسن علوی و حاج مهدی طاهری با این خط آشنایی دارند.

به گفته حاج مهدی طاهری در سال ۱۲۹۴ هجری شمسی، مدرسهٔ فرهنگ در نی‌ریز افتتاح شد و آقای سید محمد طغرایی سرپرست آن بود. خط سیاقی در مدارس نی‌ریز از کلاس سوم ابتدایی تدریس می‌شد و کل مالکین قنات‌ها و مغازه‌داران از این خط استفاده می‌کردند.

پی‌نوشت:
۱- سایت اینترنتی ویکی‌پدیا
۲- سایت اینترنتی جدید آنلاین