دانشنامه مشاهیر نی‌ریز

نوشته‌ها

 از این دو اثر نسخه‏ اى در دست نیست. نخستین کسى که از این دو رساله نام برده، ابن‏ ندیم است . ابوریحان بیرونى نیز در القانون المسعودى و افرادالمقال  از این رساله ‏ها استفاده کرده و در موارد متعدد آنها را مورد استناد قرار داده است.
     در کتاب طبقات الامم از زیج کبیر سخن به میان آمده است .
    در اینجا بخش هایى از القانون المسعودى را که به زیج ابوالعباس نیریزى استناد کرده، نقل مى‏کنیم:
     «مسئله: فرض الفضل بن حاتم النیریزى فى زیجه الاخیر لقوس من فلک البروج معلومه ازمان مطالعها فى خط الاستواء و قصد منها استخراج المیل الاعظم، و طریق ذلک ان یقسم جیب ازمان المطالع على جیب درج السواء، و یضرب ما خرج فى جیب تمام درج السواء و یقسم المجتمع على جیب تمام المطالع فیخرج جیب تمام المیل الاعظم، و اما النیریزى فانه ضرب جیب المطالع فى جیب تمام درج السواء و قسم المبلغ على جیب تمام المطالع فخرج له جیب تمام المیل الاعظم.
     مسئله: فرض النیریزى ازمان مطالع فى خط الاستواء الدرج سواء مجهوله و قصد میلها، و باب ذلک ان نضرب جیب المطالع فى جیب المیل الاعظم و نقوس المبلغ و یلقى قوسه من تسعین و نقسم على جیب تمام مایبقى جیب تمام المیل الاعظم فیخرج جیب تمام میل الدرج التى لها تلک المطالع، و اما النیریزى فانه امر بقسمه جیب تمام المیل الاعظم على جیب المیل الاعظم لتخرج النسبه الاولى و قسمه جیب المطالع على الجیب کلّه و قسمه النسبه الاولى على مایخرج من ذلک النسبه الثانیه و ضربها فى مثلثها بزیاده واحده على ما اجتمع و اخذ جذر الجمله و قسمه الجیب کله علیه لیخرج جیب درج السواء ».
    ابوریحان بیرونى در القانون المسعودى، از زیج نیریزى با عنوان «زیجه المعتضدى» یاد کرده است . از این رو، مى ‏توان احتمال داد که نیریزى یکى از این دو زیج - احتمالاً زیج کبیر - را براى معتضد نگاشته یا به او اهداء کرده است. ابوریحان بیرونى با طرح این سؤال: «نظر نیریزى درباره حرکت اوج چیست؟» به نقل از مقاله سوم زیج معتضدى ابوالعباس، پاسخ نیریزى را نقل کرده است:
     «سؤال: فما رأى النیریزى فى حرکه الاوج؟
     جواب: انه قال فى المقاله الثالثه من زیجه المعتضدى و قد اخطأ کثیر من القدماء و کل الحدث الذین وضعوا کتبا فى الهیئه فى ظنهم ان کرتى خارج مرکز الشمس و القمر یسیران الى توالى البروج کما یسیر اکثر خارجه مراکز الکواکب فى ست و ستین سنه درجه و هذا قطیع ممن تقدم و من الحدث و ان حسب انهم لم یستعینوا فى معرفه امر الهیئه بالأرصاد و المقدمات الّتى توجد منها و لااستعانوا بشئ من امور الطبیعه و اسرارها و دل على ثباته على هذا الرأى اخلاؤه النسخه الثانیه من زیجه عن ذکر اول الشمس اصلا فضلا عن و کان احق المواضع بالکشف عن هذه الاسرار تفسیره للمقاله الثانیه من المجسطى و ...».
     ابوریحان بیرونى، چند مسأله و از جمله مسأله استخراج میل اعظم را از آن زیج نقل کرده است .
    نیریزى زیج کبیر را به روش سند هند نگاشته بوده است و زیج صغیر را به روش بطلمیوس و رصد جدید . به گفته نلّینو، «بعضى از منجّمان زبردست در علوم یونانى زیجهایى به روش سند و هند و زیج هایى به روش بطلمیوس و رصدهاى جدید ترتیب داده بودند که از آن جمله‏اند فضل بن حاتم نیریزى و ... ».
    ابن یونس در هنگام تألیف زیج کبیر حاکمى یکى از دو زیج تألیف نیریزى یا هر دو آنها را در اختیار داشته، زیرا عباراتى از آن دو زیج را در زیج کبیر حاکمى نقل کرده است .

 

نام:
ايميل:
وب:
شماره امنيتي: