دانشنامه مشاهیر نی‌ریز

نوشته‌ها

انوارالولایه: منظومه‏ اى عرفانى ـ دینى به فارسى آمیخته به عربى در قالب مثنوى در بحر متقارب که قطب‏ الدین آن را در توحید بارى تعالى، نعت رسول اکرم (ص)، مناقب حضرت امیرالمؤمنین (ع) و موضوعاتى از قبیل معرفت حقیقت انسان، معرفت نفس، معرفت قلب، معرفت عقل و ... سروده است.
     این مثنوى در هشت باب بوده که تنها دو باب آن موجود است و باقى آن یافت نشد. این دو باب، شامل بیش از هزار و ششصد بیت است، علاوه بر آن در خلال آن غزلى و قصیده‏ اى از خود قطب‏ الدین  و نیز غزلى از شیخ مغربى  آمده است.
    از این اثر که برخى آن را «نورالولایه» خوانده‏ اند ، نیز نسخه ‏هاى متعددى در دست است: نسخه ‏اى در کتابخانه ملى به شماره ۱ / ۲۸۴۷  ؛ نسخه ‏اى در کتابخانه آیت‏ الله مرعشى به شماره ۱۰۹۷  ؛ و دو نسخه به شماره ۱ / ۵۱۵۵ و ۱ / ۴۰۷۹ در کتابخانه مجلس شورا .
    قطب‏ الدین در سبب نظم این اثر و وجه تسمیه آن گفته است:

فى تألیف هذا النظم
الا اى طالب نور هدایت                          قلم نو مى‏ نمایم از برایت
بگویم چون رسى از راه اخلاص                به شهر عشق گردى بنده خاص
قلم خواهد نمودن دُرّفشانى                      بیان مى ‏سازد اسرار نهانى
معانى بین که چون درّ ثمین است               محقّق را همه مقصود این است
ولى جوهر براى جوهرى بر                     که او باشد به جان جویاى جوهر
مراد از شهر عشق اى سالک راه                   نمى‏باشد به غیر از قرب‏ اللّه
که از بهر چه آمد سوى دنیا                     کجا آخر برندش سوى عقبى
دلش از یاد حق چون زنده گردید                     از این زندان دنیا رخت برچید
چو بیند ملک فانى را خیالى                   و یبقى وجه ربّک ذى الجلالى
به سوى موطن اصلى شتابد                      به شهر عشق در اینجا بیابد
کند رو سوى وجه‏الله اکرم                       امیرالمؤمنین مولاى اعظم
چو با انوار روى او کند خو                       شناسد حق تعالى را از آن رو
ببیند روى وجه‏اللّه باقى                              سقاهم ربّهم او راست ساقى
چو از سکر هواى نفس خود رست                    کنندش از سقاهم ربّهم  مست
بنوش این مى که از خمّ غدیر است                           مبارک بر محبّان امیر است
شراب دوستى ذى‏الجلال است                          کلید فتح ملک لایزال است
از آن یک نشأه آوردم به تبیان                            براى سالکان راه عرفان
بنوش این جرعه کاندر جام کردم                        به انوارالولایه نام کردم
مدامش نوربخش خاص و عام است               که در آن فیض من یحیى العظام  است
به صورت رهنماى متّقین است                          به معنى لذّت للشّاربین  است
عوام از آن رسد در بوى ایمان                          خواص از آن چشد انوار عرفان
از آن مى‏ گردد اهل اللّه مسرور                            ز فیض نشأه نورٌ على نور
چه این، دروازه حسن المآب است                     مطالب‏هاى آن در هشت باب است
فیوضاتش ز درهاى بهشت است                      لهذا بابهایش نیز هشت است
که آن نورى ز فیض عارفان است                     نسیمى از بهشت جاودان است
همى از نظم ایشان مى‏کنم یاد                           میان نظم خود از بهر ارشاد
بود اندر بیانم فیض ابیات                                کز ایشان است از بهر هدایات
خصوصا از کلام بحر اسرار                               امین گنج عرفان شیخ عطّار
نمایم یاد از نظم لطیفش                               که رحمت باد بر روح شریفش
ولیکن نیست فرصت در عبارت                           که در هر جا نمایم این اشارت
که این تضمین از قول فلانى است                        براى آنکه هر جا جاى آن نیست
خصوصا اکثر این نظم اعلى                               بود ز آن عارفان حق تعالى
که من ترتیب تألیفى نمودم                              بر آن تحقیق توضیحى فزودم
بکن تو شکر فضل آن اکابر                            که این نظمست از ایشان در دفاتر

انوار الولایه
به نام آنکه از برج هدایت                                         هویدا کرده انوار ولایت
قلوب شیعیان چون بیت معمور                               ز خورشید ولایت گشته پر نور
که بینایند در عرض مسائل                                   ولاى آل یاسین را وسائل
منوّر گشته مشکوه دعاها                                    ز مصباح ولاى آل طآها
کز آن مصباح اندر عرض حاجات                            شود پر نور مشکوه مناجات
زهى فیض اجابتها زهى نور                               تعالى شأنه نور على نور
پذیرد از کمال بى‏نیازى                                         نیازى را کند بنده‏نوازى
زهى شاهى که دایم کارساز است                       در احسان او بر خلق باز است
توانائى که از ملکش دو عالم                                 زمین و آسمان و عرش اعظم
ز قصر صنعت او آشیانى است                                 ز علم و حکمت او یک نشانى است
زهى قدرت زهى رحمت زهى جو                            د  که نا موجود را بنموده موجود
علیمى کز کمال علم بالذّات                                   هویدا کرده این آثار و آیات
زهى وصف کمال و علم و دانش                               که مى‏باشد محیط آفرینش
ز علمش چون شود یک ذرّه مستور                           تعالى جاعل الظّلمات و النّور
ز ما غایب ولى اندر حضور است                            علیم از سرّ ما تخفى الصدور  است
زهى غایب که او حاضر به هر جا است                       به شأنش یعلم السرّ و اخفى  است
به دانائیش علاّم الغیوب است                             به علاّمیش ستّارالعیوب است
ز ستّاریش، غفّار الذّنوب است                             ز غفّاریش، کشّاف الکروب است
هزاران حمد پر انوار اسرار                                     بود ذات حکیمى را سزاوار
که در هنگامه ابداع و ایجاد                                   نخست از کنت کنزا  قفل بگشاد
ز گنج مخفى علم حقایق                                    برون آورد بس دُرّهاى فایق
هزاران گوهر درهاى اسرار                                     شد از اَحْبَبْتُ اَنْ اُعْرَف  پدیدار
ز هر چیزى که در عالم عیان کرد                             از آن یک نشأه در انسان بیان کرد
علوم علّم الانسان بنمود                                          بمالم یعلم  او را راه بگشود
چه خلعتها که در هنگام ایجاد                                    ز کرّمنا بنى‏آدم  به او داد
ز فضل خود فرستاد انبیاء را                                     که پا دارند امّت عهدها را
پرستارى کنند او را به تقوا                                       براى منزل جنّات مأوا
از آن پیغمبران ارشاد گیرند                                      که در هنگام جان کندن نمیرند
برون آیند از سجّین دنیا                                          به سوى ملک علییّن عقبى
زهى پیغمبران حق تعالى                                        ملوک جنّت و فردوس اعلى

در نعت حضرت رسول ‏اللّه صلى اللّه علیه و آله
از ایشان بهترین آفرینش                                 چراغ و نور چشم اهل بینش
کلید گنج اسرار الهى                                             معانى سنج حکمتها کما هى
جهان افروز صفهاى ملایک                                     سبق‏آموز اقرأ باسم ربّک  
دبستان علومش من لدنّا                                           فتوحش آیه انّا فتحنا
لوایش آیه نصرٌ من اللّه                                           سپاهش سوره الحمدللّه
خزاین دار اسرار ولایت                                           سپهسالار انوار هدایت
هدایت کرده امّت را در این راه                                 به حکم مطلق ادعوا الى اللّه
ثباتش در هدایت بوده چون کوه                                   فلمّا قام عبداللّه یدعوه
لعمرک رایتى از شأن قدرش                                    الم نشرح  بیان شرح صدرش
الم نشرح بنورالوحى صدرک                                         وضعنا فى الرّساله عنک وزرک
به معنى گوهر درج نبوّت                                           به صورت اختر برج فتوّت
محمّد مقصد از ابداع عالم                                          محمّد زبده اولاد آدم
محمّد جامع کلّ مفاخر                                             خطاب مستطابش قم فانذر
محمّد مصطفاى حق تعالى                                          فارسلناک للنّاس رسولاً
محمّد وحى ربّ العالمین کو                                      که قرآن بود خوى او زهى خو
محمّد پیشواى اهل عرفان                                  زهى سلطانِ دارالملک ایمان
محمّد مقصد از دور زمانه                                         زهى عرش مجیدش آشیانه
محمّد نور افلاک معالى                                       زهى داناى سرّ ذى الجلالى
محمّد گوهر اصداف افلاک                                   که در شأنش خدا گفته است لولاک
محمّد رحمه للعالمین است                                کتاب اوهدىً للمتقین  است
محمّد شاه معراج ولایت                                     دلیل راه منهاج هدایت
محمّد آنکه در هنگام اسرى                                   به چشم خویش دید آیات کبرى
محمّد درگذشت از کلّ کونین                           درآمد در مقام قاب قوسین
محمّد مفخر اولاد آدم                                    شده خرّم ز علمش باغ عالم
محمّد مقصد از ایجاد این باغ                           به چشم همّتش کونین مازاغ
بلى الفقر فخرى  تاج او بود                              فلکها پایه معراج او بود
نیاید در عبارت وصف معراج                                که باشد بر هزاران جلد محتاج
و ما فى وسعتى تحریر حدّه                          فسبحان الّذى اسرى بعبده
 
            در مناقب حضرت امیرالمؤمنین علیه سلام اللّه رب العالمین
 
هزاران تحفه صلوات بى‏ حد                                 زما بر آل اطهار محمّد
همان مهر محمّد در سفر بود                              بروج رفعتش اثناعشر بود
محمّد شمع جمع انبیا بود                                   وصّى او امام اولیاء بود
محمد شهر علمى با بها  بود                               که درگاهش علىٌّ بابها بود
على مرتضى نور معالى                                     امام اعظم اعلاى عالى
سر مردان پسر عمّ پیمبر                                   ولىّ شیعیان ساقى کوثر
امیرالمؤمنین نور هدایت                                   امام المتّقین شاه ولایت
زهى شاهى جلیل‏القدر اعظم                           که اوصافش تناقض داشت با هم
جهان هرگز ندارد مثل او یاد                              که جامع بوده فیما بین اضداد
به قرب حق تعالى بوده اعلى                           به خشیت خاشعى اندر مصلّى
به باطن در نماز از غیر غافل                            به ظاهر داده او خاتم به سائل
ز خشیت بوده در محراب گریان                         ز قدرت بوده اندر حرب خندان
اشدّاء على الکفّار  شأنش                                تَریهُم رُکّعا  آمد نشانش
           بلى معنى سرّ الله این است                    چنین شاهى امیرالمؤمنین است
هر آن مدحى که خواهم کرد تبیان                  اشارت بر حدیثى هست از ایشان
اگر گردد ریاض کلّ عالم                    قلمها بهر فرزندان آدم
مدادش آب دریاها و حسّاب                       محاسبهاش جن و انس کتّاب
           نیاید منقبتها در شماره                     که آن بحریست بى‏حدّ و کناره
که گوید وصف آن نورالهى                       نگنجد لاتناهى در تناهى
        فضیلتهاى آن مولاى امجد                        بود بى‏حصر و بى‏تعداد و بى‏حد
محمّد چونکه در معراج بشتافت                    به دور خویش جمع انبیا یافت
فقال اللّه للاقرار                              سلهم  لیعترفوا بماذا قد بعثتم
فحینئذٍ اقرّوا فى الهدایه                         لمولانا على بالولایه
جمیع انبیا مبعوث گشتند                     تولاّى على را عهد بستند
به نور مرتضى تاییدشان بود                به آن نور هدا امّیدشان بود
لهذا مصطفاى ذوالمعالى                      بگفتا در خطاب على عالى
تو با پیغمبران بودى نهانى                    شدى با من در این عالم عیانى
نبوّت چون که ختم آمد به آخر                 در آن نور ولایت گشت ظاهر
على با ذات احمد بالضرورت                یکى بودند در معنى و صورت
على چون بود عین ذات احمد                خطابش نصّ لحمک لحمى آمد
على چون با پیمبر بود یک نور                 بنصّ قل تعالوا گشت مشهور
على حق را و حق او را ولى بود                 مراد از نفس انفسنا على بود
على خود نور ذات مصطفى بود                     بزرگ و سرور آل عبا بود
على را وصف کردن نیست مقدور                  بیادم آمد اکنون بیت مشهور
على را قدر پیغمبر شناسد                    که هر کس خویش را بهتر شناسد
علىٌ قاسم الجنّات و النّار                    یدور الحقّ معه حیث ما دار
علىٌ کان اعدل فى الرّعیّه                     و اقسمهم علیهم بالسوّیّه
علىٌ کان ابصر فى القضیّه                    و اعظمهم لدى اللّه مزیّه
علىٌ کان ابسط فى العطیّه                    و انزل فیه هم خیر البریّه
علىٌ حجه‏اللّه العظیم                             و خیر خلایق الرّبّ الکریم
 
حسن ختامِ این اثر، ابیاتى از «مناجات‏نامه» عربى او را که ضمیمه انوارالولایه است ذکر مى‏ کنیم:
 
الهى انت ذو العرش العظیم                       و انّک انت ذوالملک القدیم
الهى انت تعطى من تشآء                        و تمسک مانعا عمّن تشآء
الهى انت ذخر المؤمنینا                            و انّک انت کنزالبائسینا
قصدتک یا ملاذ اللاّئذینا                           اردتک یا معاذ العائذینا
فان اقضتینى فیمن الوذ                           وان ابعدتنى فیمن اعوذ
الهى لیس لى جارٌ سواکا                       تجاوز سیّدى عمّن عصاکا
و انّک غافر الذنب الکبیر                         و انّک جابر العظم الکسیر
و مالى غافر من غیر لطفک                     و مالى جابرٌ من غیر عطفک
و رحمک ربّ اوسع من ذنوبى                      بعفوک سیّدى فاستر عیوبى
تفضّل سیّدى بالعفو عنّى                            ترحّم و ارفع الاوزار منّى
و ناولنا مواهبک السّنیّه                                  و زهّدنا عن الدنیا الدّنیّه
الهى فاصفح الصّفح الجمیلا                            وظلّلنابهم ظلّا ظلیلاً
و هیئعندهم دارا و مثوى                            لنا فى الجنّه الفردوس مأوى
و فرّج کربتى و استر خطائى                     و یسّر مطلبى و اجب دعائى
و قطب‏الدین مفتقر الاجابه                          الى الرّضوانِ ربّ اجعل مآبه
اجره و عافه یوم القیامه                               و هیّئ داره دارالمقامه
و نوّر وجهه عند النّبى                                     بنور وجه مولانا علىّ  
 
    همچنان که قطب‏ الدین خود اشاره کرده، این منظومه را در هشت باب به نظم درآورده که فقط دوباب آن موجود است و از شش باب دیگر اطلاعى در دست نیست.
     باب اوّل: شامل موضوعاتِ معرفت حقیقت انسان، معرفت نفس، معرفت قلب، معرفت عقل، معرفت روح است .
    باب دوّم: شاملِ موضوعاتِ زهد، دورى از حرص، غفلت، فضایل علم، اقسام انسان، فضایل علما و رذایل جهلا، حال علماى بى‏ عمل، تحصیل اصول و فروع دین، تشویق به طلب علم الهى، قانع نبودن به علوم ظاهرى، علامات و نشانه ‏هاى عالم و تفاوت او با جاهل، بیان طریق سلوک و جذب، حقیقت انسان، عالَم الست، و توجه باطنى به وطن اصلى است .
 

نام:
ايميل:
وب:
شماره امنيتي: