مریم سلطان؛ نزهت الملوک: : دانشنامه مشاهیر نی‌ریز

نوشته‌ها

یکی از زنان عفیف و نیکوکار در تاریخ نی‌ریز، نزهت‌الملوک،‌ دختِ طهارت سیرت مرحوم فتحعلی‌خان نی‌ریزی است. نام وی مریم‌سلطان و پس‌نام (لقب) او نزهت‌الملوک، هر دو بس زیبنده و برازنده اویند. در مبایعه‌نامه‌ی مکتوب به سال ۱۳۲۶ مهشیدی (قمری) (برابر با ۱۲۸۶ خورشیدی) نام و لقبِ دخت پاکیزه‌دامن فتحعلی‌خان آمده است. سطرهای نخست این مبایعه‌نامه‌ی نسبتاً طولانی- که در پایان و هامش آن نقش مُهر نزهت‌الملوک و در هامش آن عبارات کوتاه و نقش مهر محمدحسن (شیخ‌الاسلام نی‌ریز) دیده می‌شود- چنین است:

باعث بر تحریر این کلمات شرعیه‌الدلالات و موجب بر تسطیر این عبارات صداقت علامات ... که نگاشته خامه شریعت ختامه می‌گردد آن است که در معرض مبایعه خیاریه شرعیه شرطیه، بیرون آورد معظّمه مجلّله مخدّره مستوره ابهت و جلالت دستگاه، شوکت و عظمت جایگاه، شمس فلک عصمت و حیا و کوکب فروزنده آسمان عفّت و بزرگی وعلا، عالیه متعالیه مریم سلطان خانم، الملقبّه به نزهت‌الملوک اصاله عن‌نفسها و وکالهً ثابتهً عن اخیها و هو ... ذی‌شوکت و شأن جلالت نشان، مقرب‌الخاقان، معتمدالسلطان امیرعلی خان ^(۱)، دامَ مَجدُهُ، تمامی و جملگی ده سهم کامل که یک‌دانگ تمام باشد ازجمله شصت سهم که شش‌دانگ بوده باشد از مزرعه و قنات مدعوه به نصیرآباد با مثل آن از مزرعه خیرآباد که جزء مزرعه موصوفه و فعلاً یک مزرعه است به انضمام اراضی وصحاری وکشتخوانات و... »^(۲)

زادروز و زادسال نزهت‌الملوک و همچنین میزان تحصیلات وی معلوم نیست اما به‌ظاهر در روزگاری که بیشتر زنان از خواندن و نوشتن بی‌بهره بوده‌اند، وی از خواندن و نوشتن بهره‌ای داشته، هرچند سندی در این باره در دست نیست.

گفته‌ها حکایت از این دارند که در اوان جوانی بین معین‌الاسلام فرزند شیخ‌الاسلام و نزهت‌الملوک، دل‌بستگی‌هایی بوده است اما سرنوشت چنین خواسته بود که دُخت فتحعلی‌خان به همسری مسعودالدوله فرزند آصف‌الدوله، حاکم فارس و خراسان (رجوع شود به والیان و استانداران فارس بین دو انقلاب، ج ۱، ۱۶۳-۱۸۰) که همسری تهرانی نیز داشته است، درآید.

سرکار آذر دخت احمدی‌پور، همسر هوشنگ‌خان، درباره‌ی چگونگی آشنایی و پیوند مسعودالدوله با نزهت‌الملوک، چنین نقل میکنند که:

آصف‌الدوله در سفری از کرمان به فارس از نی‌ریز می‌گذشت و برای استراحتی به خانه‌ی فتحعلی‌خان می‌آید. در این درنگ و استراحت، کوتاه مسعودالدوله که هم‌سفر پدر بود، دل‌بسته‌ی دختِ فتحعلی‌خان که مهمانان را پذیرایی می‌کند، می‌شود و این دریچه و آغازی برای پیوند این دو بود.

از پیوند مسعودالدوله و نزهت‌الملوک تنها یک دختر به‌نام معصومه خانم به یادگار مانده است. نزهت‌الملوک در تربیت یگانه دخت خود، سعی فراوانی داشت. وی بنا به مقتضیات و نیاز روزگار، برای دخت خود معلم انگلیسی سرخانه گرفت و جز زمینه‌سازی ادب درس، ادب نفس را به نیز به دلبند خود به نیکی آموخت؛ اسناد بسیاری در دست است که فرهنگ دوستی و نیکوکاری دخت یگانه‌ی نزهت‌الملوک را نشان می‌دهند. اسناد مربوط به امور نیکوکاری و خیرخواهانه خانم معصومه فاتح را در این بخش مشاهده نمایید.

زندگی و مرگ نزهت الملوک در اشعار معاصران وی بازتاب یافته است. سید محمدحسن شیخ‌الاسلام و شاعر ارزنده‌ی نی‌ریز متخلص به شهاب در شعری که در دیوان چاپی وی نیست ^(۴) و ظاهراً تصویر آن در اختیار مرحوم حاج سید حسن فقیه بوده، دخت فتحعلی‌خان را ستوده است. مرحوم سید حسن فقیه، از این چامه استنساخ و رونوشت خود را به خانواده‌ی فاتح پیشکش کرده است.

متأسفانه، رونوشت مرحوم فقیه، دچار پاره‌ای لغزش‌ها در ضبط واژه‌هاست و بنده در فقدان اصل یا تصویر اصل چکامه امکان تصحیح همه ابیات را نیافت و تصحیحاتی که شده قیاسی است، امید که خانواده‌ی مرحوم فقیه یا کسانی که دست‌نوشته‌ای یا تصویری از این چکامه یا اشعار دیگر شهاب دارند، آن را به‌رسم امانت در اختیار ما بگذارند تا در تحقیقات بنده با قید نام آن‌ها مورد بهره قرار گیرد.

چکامه شهاب را در قصاید شهاب نی‌ریز در بخش شاعران مشاهیر دانشنامه نی‌ریز ما ببینید:

درگذشت دختِ فرزانه فتحعلی‌خان در زادبومش نبوده و خاکجای وی در نی‌ریز نیست. در سال ۱۳۴۹ مهشیدی (برابر با ۱۳۰۹ خورشیدی) نزهت‌الملوک به آهنگ گزاردن آیین حج و زیارت تربت معطر فرزند فاطمه ^(ع)، با اجسادی که دخمه شده بودند، رهسپار نینوا می‌شود و پس از زیارت خاکجای سالار شهیدان، به حجاز می‌رود؛ پس از گزاردن مناسک حج باز به کربلا می‌آید که در آنجا بیمار می‌گردد و در کنار تربت نَزه و پاکِ حسین بن علی ^(ع) آرامشی جاودانه می‌یابد. آموزگار بزرگ چتر مهربانی و رحمتش را بر سر ما و همه‌ی رفتگان خاک بگستراند! آمین.

عمان نی‌ریزی شاعر ماده تاریخی در وفات پاک دخت فتحعلی‌خان سروده است. این ماده تاریخی را در این بخش مشاهده نمایید.

پی‌نوشت‌ها:

۱- امیرعلی‌خان برادر ناتنی نزهت‌الملوک است. فتحعلی‌خان همسری اهل قطرویه نیز داشته که امیرعلی‌خان از اوست. (با سپاس فراوان از سرکار خانم آذر دخت احمدی‌پور)

۲- با سپاس بسیار از امام‌جمعه‌ی محترم، آیت‌ا... سید محمدفقیه دامت ‌برکاته که سند مزبور را در اختیار نگارنده گذاشت.

۳- با سپاس فراوان از سرکار خانم فاطمه فاتح، دختِ ارجمند معاون‌الدیوان. مرحوم معصومه فاتح، مادر و نزهت‌الملوک، مادربزرگِ مادری معظم‌له است.

۴- البته این تنها چکامه‌ای نیست که در دیوان شهاب نیامده بلکه اشعار دیگری نیز هست که در دیوان چاپی دیده نمی‌شود. پاره‌ای از این دست اشعار را دوست نازنین ما جناب استاد دکتر سید حمیدرضا اشرف‌زاده نتیجه شهاب که دیوان شهاب به کوشش ایشان، جناب سید ابوالحسن طغرایی ادیب و شاعر و مرحوم محمدباقر اشرف‌زاده چاپ‌شده، به‌ضمیمه اسنادی غیر شعر در اختیار بنده نهاده است؛ که در اینجا از معظم له بی‌کرانه سپاس می‌گزارم. همچنین است ماده‌ی تاریخی در بنای گرمابه‌ی حاجی میرزا عبدالحسین‌خان در استهبان که دوست صمیمی ما محمدرضا آل‌ابراهیم پژوهشگر و داستان‌نویس، در کتاب «آثار باستانی، اماکن مذهبی و گردشگاه‌ها در استهبان» نشر داده است. فروتنانه سپاس‌دار معظّم‌له که اثر فوق را در اختیار نگارنده نهاده هستم.