دانشنامه مردم‌شناسی نی‌ریز

از آن میان تنها چند و چون زندگی و معیشت شاهسونان فارس بر ما روشن است که در این نوشته به اختصار از آن یاد می‌شود. شاهسونان فارس که تیره‌ای از ایل اینانلو یا اینالّو به شمار می‌آیند در سواحل جنوبی دریاچه‌ی بختگان و حدود شهرستان نی‌ریز زندگی می‌کنند. صاحب فارسنامه ناصری در مورد پیشینه‌ی تاریخی آنان می‌نویسد که اصل این اینانلو از «ترکستان است که در زمان سلاطین مغول به فارس آمده توقف نموده‌اند و در بیشتر اوقات چندین هزار نفر لشگر سواره و پیاده ازاین ایل در رکاب سلاطین خدمت نموده‌اند. قشلاق این ایل یعنی جای زمستانه آنها بلوک حفر و داراب و فساست و ییلاق آنها بلوک رامجرد و مرودشت ... و این ایل به چندین تیره قسمت شده‌اند مانند:

ابوالوردی، اسلاملو، افشار اوشاغی، امیرحاجی، ایران‌شاهی، بلاغی، بیات، چهارده چریک، چیان، رادبگلو، دهو، دیندارلو، رئیس‌بگلو، زرندقلی، سُرکلو، سکّز، قورت، قره‌قره، چغیلو، کرائی، گوکپر، [غلامحسین‌خان شاهسون سرتیپ توپخانه مبارکه ولدالصدق حسین‌خان شهاب‌الملک می‌گفت که در زمان شاه عباس که بعضی از ایلات، شاهیسون شدند اجداد من با طایفه خود ازاین کوگپر برخواسته (برخاسته!) شاهیسون شدند یعنی شاهدوست]؛ محمود بگلو، یا عزلو.

آگاهی‌های بیشتر دراین زمینه حاکی از آن است که پنج هزار خانوار از ایل اینانلو «از سنه ۱۲۹۵ زندگانی چادرنشینی را ترک گفته و به زراعت (پرداخته‌اند) و محل اقامت آنها بیشتر در مشرق و جنوب شرقی ایالت فارس است. 

امروزه بزرگترین روستای شاهسون‌نشین فارس، دهکده‌ی محمدآباد از دهستان خیر شهرستان اصطهبانات است که ۸۵ خانوار در آن زندگی می‌کنند. پیرمردان این روستا از قول پدران خود نقل می‌کنند که شاهسونان فارس پیش از تخته قاپو شدن، در حدود ۶۰۰ خانوار بوده‌اند و در دره‌های جنوب شرقی شیراز ییلاق و قشلاق می‌کرده‌اند. سردسیرشان حدود آباده طشک (taçk) و گرمسیرشان سواحل جنوبی دریاچه‌ی بختگان و حوالی داراب بوده است؛ و شیرمحمدخان شاهسون که از جانب قوام شیرازی حمایت می‌شده است بر آنان کلانتری داشته است. پس از تخته‌قاپو شدن ایل اینانلو شیرمحمدخان با تعدادی از خانوارهای شاهسون در روستائی به نام «سجل‌آباد» سکونت کرد. پیشینه‌ی روستای سجل‌آباد- که امروز نام و نشانی ازآن در دهستان خیر نمی‌توان جست- از جهتی با دهکده‌ی محمدآباد نسبت و پیوند دارد.

برای دریافت این پیوند و نسبت باید دانست که شاهسونان فارس که از دیرباز در درّه‌های جنوب شرقی شیراز ییلاق و قشلاق می‌کردند با روستای سجل‌آباد- که در مسیر اطراق تابستانه و کوچشان بود- در تماس و مراوده بودند و با مردم آن داد و ستد داشتند و برخی ازآنان هم به عللی از جمله مرگ و میر دام‌هایشان درکنار سجل‌آباد، سیاه‌چادرهای خود را برافراشته بودند و همانجا ماندگار شده بودند و به کشت و کار پرداخته بودند.

در اثر گذشت زمان تعداد اینگونه خانوارها، افزونی یافت و سجل‌آباد به صورت روستائی درآمد که در حدود نیمی از ساکنانش شاهسونان چادرنشین بودند. به سبب ناامنی‌های زنان و راهزنی‌های بیشمار، کلانتر شاهسونان- شیرمحمدخان- برآن شد که برای نگهداری دام‌های خود و قبیله‌اش از دستبرد شبانه‌ی راهزنان، در اطراقگاه ییلاقی شاهسونان، قلعه‌ای بنا کند و چون به پشتیبانی خویشاوندان خود که در اطراف سجل‌آباد ماندگار شده بودند، چشم داشت حوالی آن روستا را برای این مهم مناسب یافت و در کنار سجل‌آباد قلعه‌ای بنا کرد. این قلعه که در اثر سرخی خاک‌های منطقه نمای سرخی دارد، هنوز در زاویه‌ی شمال شرقی روستا پدیدار است.

با ایجاد این قلعه پیوند شاهسونان با سجل‌آباد و مردمش استوارتر شد و در همان زمان «محمد نعیمی» یکی از مالکان محلی که قسمتی از زمین‌های سجل‌آباد را در تصرف داشت، برای بهره‌گیری بیشتر ازآن زمین‌ها و گماشتن شاهسونان به کار کشاورزی، به ایجاد قناتی کمربست و بدین ترتیب قنات محمدآباد- که از دامنه‌های غربی رشته‌ی شمالی کوهستان تودج «tudej» می‌آید و یکی از بزرگترین و پرآب‌ترین قنات‌های دهستان خیر است- دائر شده و برای شاهسونان سجل‌آباد هم اشتغالی مناسب فراهم آمد.

در سال ۱۲۹۵ که شاهسونان فارس در دهستان رستاق شهرستان نی‌ریز و دهکده‌های کوچک دیگر مانند چنارو - مشرق نی‌ریز- هُرگان - مشرق نی‌ریز- الله‌آباد - شمال غربی اصطهبانات - حاجی‌آباد - شمال اصطهبانات- خاکی شدند، شیرمحمدخان کلانتر با انبوهی از خانوارهای شاهسون به قلعه قرمز روی آورد و بدین ترتیب بزرگترین روستای شاهسون‌نشین استان فارس در سواحل جنوبی دریاچه‌ی بختگان پدید آمد. سجل‌آباد روستائی کوچک بود؛ با قناتی نه چندان پُر آب و کشتزارانی نه چندان گسترده و فراخ دامن. به همین سبب با رویش و آبادی و نام‌آوری زمین‌های محمدآباد، آوازه‌اش به فراموشی نشست و نام قلعه قرمز محمدآباد برآن سایه گسترد.

شاهسونان امروزین محمدآباد، حتی نمی‌دانند که روستایشان جانشین دهکده‌ی سجل‌آباد است؛ زیرا پدرانشان خانه‌های قدیمی و متروک سجل‌آبادیان را با گذشت زمان هموار کردند و جای آن یا خانه ساختند و یا بذر پاشیدند. امروز تنها نشان آن روستا، قناتی کم آب با چند هکتار زمین است که هنوز نام قنات و زمین سجل‌آباد بر خود دارد و شاهسونان درآن زراعت می‌کنند.

پاورقی‌ها 

(*)  در این نوشته‌ها هرجا که از شاه عباس نام می‌آید، مراد شاه عباس اول یا کبیر است.

(*)  سجل‌آباد در گویش معمول محل شیل‌آباد «çilâbâd» خوانده می‌شود.

 (*) درگویش عشایر و بومیان روستایی فارس، «خاکی» به معنی ده‌نشین و «بادی» به معنی چادرنشین است.

(*) در کتاب جغرافیا و اسامی دهات کشور نام محمدآباد، کلات سرخ ذکر شده است. این کتاب از انتشارات اداره کل ثبت احوال است.

(*)قسمت اعظم آگاهی‌های مربوط به دهکده‌ی محمدآباد را مدیون آقای قدرت‌الله شاهسون، کلانتر شاهسون‌های فارس و خانواده‌اش می‌باشم.

(*) اشتغال عمده زنان قبیله شاهسون ریسندگی و بافندگی است.

منابع:

۱-  سیاحتنامه شاردن، ترجمه محمد عباسی، ناشر مؤسسه مطبوعاتی امیرکبیر، فروردین ۱۳۳۶ شمسی، جلد هشتم، صفحه ۲۱۱.

۲- سفرنامه پیتر دولاواله، ترجمه‌ی شجاع‌الدین شفا، از انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب، صفحه‌ی ۳۴۴.

۳- سفرنامه پیتر دولاواله، ترجمه شجاع‌الدین شفاء از انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب. 

۴- زندگانی شاه عباس اول، جلد اول، صفحه ۸۳ و نیز صفحه ۸۱ همان کتاب. 

۵- تاریخ عالم‌آرای عباسی، تألیف اسکندربیک ترکمان، انتشارات مؤسسه مطبوعاتی امیرکبیر، تهران، اسفند ۱۳۳۴، جلد اول، صفحه‌ی ۲۹۹. 

۶- مقدمه بر جغرافیای انسانی ایران، تألیف کاظم ودیعی، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۴۹، صفحه‌ی ۶۸.

۷- ستان‌السیاحه، تألیف حاجی‌زین‌العابدین شیروانی، انتشارات کتابخانه سنائی، صفحه‌ی ۳۴۷.

۸- ایران‌شهر، جلد ۱، نشریه شماره ۱۲، کمیسیون ملی یونسکو در ایران، تهران، ۱۳۴۲ هجری شمسی، صفحه ۱۱۸. 

۹- تاریخ فارسنامه ناصری، تألیف مرحوم حاج‌میرزا حسن حسینی فسائی، ناشر کتابخانه طهوری، اسفندماه ۱۳۳۶ خورشیدی، صفحات ۳۰۹ و ۳۱۰.

۱۰- جغرافیای مفصل ایران، جلد دوم سیاسی، تألیف مسعود کیهان، مطبعه مجلس، انتشارات کتابخانه ابن‌سینا، صفحه ۸۶.