مناطق کوهستانی پناهگاه حیات وحش بختگان: : دانشنامه گردشگری نی‌ریز

نوشته‌ها

تقریباً یک‌صد و سی هزار هکتار کوه و دشت و دامنه بین دو دریاچه قرارگرفته است که این مناطق به‌اضافه کوه‌های خانه کت بخش کوهستانی پناهگاه را تشکیل می‌دهند. در این مناطق درختان و درختچه‌های بنه (پسته وحشی)، بادام‌کوهی، تنگس، کیکم و قیچ دیده می‌شوند. که البته تراکم آن‌ها در نقاط مختلف کم‌وزیاد می‌شود. در منطقه باغور و ریزو، در دشت ساحلی درختچه‌های قیچ به‌صورت یک نوار پهن تا دامنه کوه روییده است. بالاتر از این نوار، روی زمین را اکثراً درمنه و انواع گونه‌ها به‌صورت متراکم پوشانده است. انواع گیاهان علفی در میان بوته‌ها به چشم می‌خورد. در فصل بهار تنوع چشمگیری از گل‌ها همه‌جا مشاهده می‌شود، پروانه‌های رنگارنگ به تعداد زیاد اغلب در کف دره‌ها به‌صورت متراکم در پرواز هستند. گیاهان دارویی مانند باریجه، آویشن، کاکوتی، ...به‌وفور در این مناطق می‌رویند. زیره بسیار معطر و خوشبویی نیز در کوه‌ها دیده می‌شود. متأسفانه پوشش گیاهی پناهگاه هنوز موردمطالعه دقیق قرار نگرفته است. در مناطقی که پوشش جنگلی بنه زیادتر است خوشبختانه پوشش گیاهی سطح زمین نیز به‌صورت جالبی باقی‌مانده است. در این مناطق زادآوری درختان بنه به نحو مطلوبی صورت می‌گیرد. به این نحو که آن تعداد از دانه‌های بنه که در میان درختچه‌های خاردار مانند تنگس فرصت رویش پیدا می‌کنند به دلیل حفاظ سرشاخه‌ها سال‌ها به رشد خود ادامه می‌دهند و مورد چرای حیوانات اهلی و وحشی قرار نمی‌گیرند. بنه‌های جوان به دلیل خوش‌خوراک بودن برگ‌هایشان درصورتی‌که پوششی نداشته باشند سریعاً توسط حیوانات گیاهخوار نابود می‌شوند. ولی در بین درختچه‌های خاردار سال‌ها رشد می‌کنند و به حدی می‌رسند که جانوران گیاهخوار نمی‌توانند از سرشاخه‌های بالای آن تغذیه نمایند، پس‌ازاین، رشد بیشتر بنه باعث خشکیدن درختچه‌ای می‌شود که سال‌ها بنه را در آغوش خود پرورش داده و حفظ کرده است.

درخت بنه عمر بسیار طولانی دارد و قطر تنه آن گاهی به یک متر بالغ می‌شود. در افسانه‌ها می‌گویند آن زمان که اسکندر و خضر نبی به دنبال آب حیات می‌رفتند با رسیدن بر سر دوراهی از هم جدا شدند، خضر به آب حیات رسید مشکی را پر کرد تا برای اسکندر بیاورد، وقتی‌که به دنبال او براثر ردپایش می‌رفت خسته شد، مشک آب حیات را از شاخه درخت بنه‌ای آویخت که زودتر بتواند اسکندر را بیابد. کلاغی مشک آب را سوراخ کرد و از آن نوشید. همه آب حیات در پای درخت بنه ریخته شد و به همین دلیل عمر آن بسیار است. ولی راز بقای بنه در قدرت زادآوری آن نهفته است که درختچه‌ها و بوته‌های خاردار در آن نقش بسیار مؤثری دارند. درصورتی‌که در پوست بنه بریدگی یا زخمی ایجاد شود شیره معطر، بی‌رنگ و براقی از آن جاری می‌شود که سقز نامیده می‌شود. سقز پس از مدتی در مجاورت هوا شیری‌رنگ می‌شود و استفاده‌های گوناگون صنعتی و دارویی از آن به عمل می‌آید، به همین دلیل در بازار قیمت مناسبی دارد. مردم کوهستان با ایجاد زخم‌های کاری بر بدن این درختان شیره زیادی از جان درخت بیرون می‌آورند که گاهی به مرگ آن منجر می‌شود، درصورتی‌که می‌توان این بهره‌برداری را به نحو حساب‌شده‌ای انجام داد که به عمر درخت لطمه نزند.

چوب بنه محکم و در نجاری استفاده می‌شود. هیزم و ذغال بنه به هنگام سوختن عطر مطبوعی داشته و گرمای زیادی ایجاد می‌کند و آتش آن بسیار دیرپاست. به دلیل این محاسن به جنگل‌های بنه در طول قرن‌ها لطمات شدیدی واردشده است. گسترش کنونی بنه در کشورمان بیشتر در کوهپایه‌های زاگرس از آذربایجان تا کردستان، لرستان، بختیاری و فارس و همچنین در کرمان تا بلوچستان است. در کوه‌های مرکزی ایران به‌صورت پراکنده و در دامنه جنوبی البرز چند قطعه از بقایای جنگل بنه باقی‌مانده است. میوه بنه به‌صورت خوشه‌ای است. دانه‌ها گرد و قطری حدود ۶ تا ۸ میلی‌متر دارند. پوست رویی دانه معطر و مغز میوه مانند پسته سبز و روغنی است. با بهره‌برداری بی‌رویه و تخریب وسیعی که در جنگل‌های بنه صورت می‌گیرد سال‌به‌سال از گسترش آن کاسته می‌شود، به نظر می‌رسد آب حیات اثر زندگی‌بخش خود را ازدست‌داده است.

به دلیل حفاظت چند سال گذشته، این پناهگاه با پوشش گیاهی عالی که پیداکرده بود، به‌راحتی بیش از ده هزار رأس حیات‌وحش گیاهخوار را در خود پرورش می‌داد. ازنظر چشمه و آبشخور مشکل عمده‌ای در منطقه نیست، درصورتی‌که چشمه‌ها کمی لایروبی و مرمت شوند به‌راحتی می‌توانند همه حیات‌وحش و پرندگان منطقه را سیراب نمایند.

حیات‌وحش عمده منطقه عبارت‌اند از: بز و پازن که در ارتفاعات صخره‌ای زندگی می‌کنند و از رشد خوبی برخوردارند. ارتفاع بلندترین قله در کوه‌های بین دو دریاچه به ۲۶۰۰ متر بالغ می‌شود. در دامنه‌ها و تپه‌ماهورها مخصوصاً در منطقه امن قوچ و میش فراوانی زندگی می‌کنند، قوچ و میش بختگان شباهت زیادی به قوچ‌های شیراز دارند و به‌احتمال‌زیاد از یک نژاد هستند، در دشت مرکزی پناهگاه که روزگاری آهوی فراوانی در آن می‌زیسته اکنون تعداد معدودی آهو باقی‌مانده است که با افزایش کشاورزی و دامداری بقای آن درخطر است.

در نیزارهای دوشاخ گراز زیاد است، در مناطق کوهستانی مجاور نیز گاهی دیده می‌شوند. پستانداران گوشت‌خوار در منطقه عبارت‌اند از کفتار که در سواحل و در جوار دهات مسکن دارند و شغال که به تعداد زیاد در همه جای پناهگاه مخصوصاً در دوشاخ و گزستان‌های ساحل در حال پرسه زدن مشاهده می‌شوند. این دو هرچند شبگرد هستند ولی در پناهگاه بختگان گاهی روزها هم مشاهده می‌شوند. روباه معمولی نیز در منطقه زیاد است.

در این پناهگاه گربه وحشی کاراکال بارها دیده‌شده است، رفتار کاراکال در طبیعت آن‌قدر زیبا است که اگر تماشایش نصیب کسی شود هیچ‌وقت فراموشش نخواهد کرد. یک نوع گربه وحشی دیگر نیز در بختگان دیده‌شده که بسیار زیباست ولی مورد شناسایی قرار نگرفته است. پلنگ سابقاً در منطقه زیاد بوده ولی اخیراً مشاهده نگردیده است. گرگ‌ها گاهی در منطقه زیاد می‌شوند.

جوندگان پناهگاه مانند بسیاری دیگر از موارد بررسی نشده است ولی با مشاهدات سطحی که به عمل آمد بدون تردید تنوع زیادی دارند. از جوندگان بزرگ تشی در پناهگاه به‌وفور دیده می‌شود.