دانشنامه مشاهیر نی‌ریز

نوشته‌ها

 فصل الخطاب: نام دیگر آن حکمه العلویه و ملقب به «حکمه العارفین» است. این اثر قصیده ‏اى تائیه، بیش از شش هزار بیت عربى، آمیخته به نثر در یک مقدمه، سیزده تحمید و یک خاتمه است. موضوع آن، توحید، وحدت وجود، رد و انکار وحدت عددى، نفى اشتراک لفظى و معنوى، انتقاد شدید از فلاسفه و نادرست شمردن روش و آثار آنان است. در این باره در بخش قبل به تفصیل بحث شد. قطب ‏الدین به احتمال این اثر را در دوران اقامتش در نجف اشرف ـ از ۱۱۶۳ ه . ق. به بعد ـ به پایان رساند. نکته شایان ذکر آنکه او در یک مورد، این اثر را حکمه العلویه نامیده و به فصل ‏الخطاب ملقب ساخته  و در جاى دیگر آن را فصل الخطاب خوانده است . امّا چون عنوانِ شایع و مشهور فصل‏ الخطاب است، ما نیز از آن با این عنوان یاد مى‏ کنیم. برخى «حکمه العارفین» را عنوانِ اثرى مستقل دانسته ‏اند  که با توجه به اینکه دخترش، ام سلمه بیگم، این عنوان را لقب فصل الخطاب دانسته ، نظر اخیر درست است.
    قطب‏ الدین درباره وجه تسمیه آن گفته است:
و انوار هذا النظم من لمعاتها                                            فسمّیته «بالحکمه العلویه»
و لقّبته «فصل الخطاب» لانّه                                             سیفصل بین الحکمه النبویّه
و بعد فهاؤم فهرسا لمعارف                                            الهیه فى «الحکمه العلویه»
تعالوا الى انوار حکمه عارف                                           صدیق صدوق و صادق فى النّصیحه
    در جاى دیگر چنین اظهار داشته است:
سمیت نظمى الکرام الامّه                                           فصل‏الخطاب لابتغاء الحکمه
لانّ هذا النظم نور الرحمه                                               من کلمات حکمه الائمّه     
چنانکه اشاره شد، منظومه فصل الخطاب دربر دارنده یک مقدمه، سیزده تحمید و یک خاتمه است. او در مقدمه، به اختصار به توحید بارى تعالى، نفى وحدت عددى، اثبات وحدانیت عددى، نفى اشتراک لفظى و معنوى مى‏ پردازد.
حمدت اله العالمین بوحده                                                 حقیقیّه ذاتیّه ازلیّه
الهیه قدسیه صمدیّه                                                   مقدّسه عن وحده عددیّه
و للّه وحدانیّه العدد الّتى                                                  یقوم بها وحدات کلّ الخلیقه
قیام صدور لاعروض لانّه                                              محیط بها من حیث نور المشیّه
احاطه قیّومیّه واحدیّه                                                        الهیّه علمیّه جاعلیّه
مقدسه فى وحده ازلیّه                                                   بلاعدد من کائنات عدیده
تقدّس عن مفهوم من ظنّ انّه                                          مقول بتشکیکات اهل الفضیله   
  التّحمید الاوّل: اشاره الى انّ اللّه تعالى هو الوجود الحقّ الازلىّ الدّال على ذاته بهویّه وجوده سبحانه و بالوجود الاضافى الّذى هو اعلام وجوده المعبّر عنها بایاته تعالى شانه و بیان استغناء العباد بفطره اللّه الّتى فطرالناس علیها عن الجساره فى اختراع الادلّه الخیالیه و الوهمیّه الّتى لقد سمّوها بالعقلیه لاثباته عظم برهانه:
لک الحمد یا من لم‏یزل بالهویّه                                       وجودا هو الموجود بالازلیّه
تعالیت یا من لایزال و لم یزل                                         وجودا عنّى الذّات بالصّمدیه
تقدّست یا من دلّ بالذّات ذاته                                        على ذاته القدوس فى کلّ لحظه
*
ساذکر فى توحیده جلّ شانه                                            براهین تلک السّوره الصّمدیّه
لتقدیس ذات اللّه جلّ شأنه                                          عن الوحده المحدوده العددیّه
*

     التحمید الثانى: اشاره الى اظهریته سبحانه من خلقه من حیث تجلّیه لخلقه بخلقه و اختفائه تعالى شأنه بفرط ظهوره عن خلقه سبحانه:
لک الحمد یا موجود فى کلّ عالمٍ                           و فى کل غیب بل و فى کلّ حضره
الم یکف للبرهان انّک شاهد                                على کل شى‏ء کائن بالاضافه
تبارکت یا من دلّ بالذات ذاته                               على ذاته کلّ شأن و وجهه
*
     التحمید الثالث: اشاره الى انّ هویّه وجوده الازلى الصمدى سبحانه برهان کمالاته:
لک الحمد یا من کان معنى صفاته                            واسمائه الحسنى على نعت وحده
تعالیت یا من فى کمال وجوده                                لحاظات ادراک العقول السلیمه
*
     التحمید الرابع: اشاره الى وجود العالم مشیته تعالى المعبّر عنه بالابداع و هو الوجود الاضافى المطلق الحادث المعروف بالرحمه الرحمانیه الّتى وسعت کلّ شئ:
لک الحمد یا من ابدع العالمین لا                             من الشیئ بالجعل البسیط کلمحه
و سبحان من ابداعه قول کن بلا                                      زمان و لفظ او بهمّ رویّه
*
     التحمید الخامس: اشاره الى انّ هویّه وجوده سبحانه برهان ازلیّته و الوهیّته و صمدیّته و احدیّته و واحدیّته تعالى بالوحده الذاتیه الحقیقیه بلاتأویل عدد:
لک الحمد یا من کان بالذات ذاته                                   تعالى وجودا واحدا بالهویّه
تقدسّت یا من دلّ بالاحدیّه                                  على انّه القیوم بالواحدیّه
*
     التحمید السادس: اشاره الى انّ له سبحانه وحدانیّه العدد الّتى هى قیّومیّته تعالى لکل العوالم:
لک الحمد یا قیّوم کلّ حقیقه                                 یشار الیها فى عقول البریّه
هو الواحد القیّوم بالذات لم یزل                                بلا اوّل یؤمى الیه بلمحه
*

     التحمید السابع: فى معنى معیّته سبحانه للاشیآء و تقدیسه عن المقارنه و التشبیه:
لک الحمد یا من لیس شئ کمثله                        لیعرف بالتشبیه عندالبریّه
و لیس لتلک الوحده الاحدیّه                            شبیه بادراک العقول الجلیّه
*
     التحمید الثامن: اشاره الى معنى ازلیته و ابدیته تعالى و الى معنى حدوث العالم ذاتا و زمانا ابداعه تعالى:
لک الحمد یا من کان بالذّات لم‏یزل                           لدى ازل الازال غیب الهویّه
و مع ذلک کلّ العالمین حوادث                          زمانا و ذاتا عند اهل الهدایه
*
     التحمید التاسع: اشاره الى ابطال زعم اشتراک المعنوى و اللّفظى فى حقیقه الوجود و حقائق اسماء اللّه سبحانه و تعالى شأنه:
لک الحمد یا من لیس صدق وجوده                       على ذاته العلیا بمعنى الشّراکه
و ما کان مفهوم الوجود مشککا                      و لا کلّ اوصاف الکمال الحمیده
*
     التحمید العاشر: اشاره الى انّ صدق الوجود و الموجود و کلّ اسماء اللّه الحسنى على الاحد الصمد الواحد الازلى و على الوحدات العددیّه بالحقیقه و المجاز لابمعنى المصطلح المشهور بل بالمعنى الّذى عرّفه کبراء الحکماء الالهیین تأسیا بانبیاء اللّه و بالائمّه المعصومین علیهم سلام الله اجمعین:
لک الحمد یا من کان بالذّات لم‏یزل                             وجودا بمعنى الحق فى الازلیّه
وجودا هو الموجود حقا و لیس ما                                سواه بموجود بمعنى الحقیقه
*
     التحمید الحادى عشر: اشاره الى تحقیق الملازمه العقلیه بین توحید حقیقه الوحده الذاتیّه الصمدیّه الازلیّه و بین حقیقه الولایه المحمدیه العلویّه علیهم افضل الصّلوه و التّحیه:
لک الحمد یا من کان عرفان ذاته                       و اسمائه الحسنى بنور الولایه
و ذلک فى تحقیق توحیده الّذى                         بلا عدد یومى الیه بلحظه
ولکن بمعنى انّ عرفان وحده                    الوجود تجلّى نور شمس الولایه
ولایه مولانا على لانّها                              ولایه ذات الله من غیر شرکه
و معرفه المولى على حقیقه                            بنور تجلّى ذاته الاحدیّه
*
     التحمید الثانى عشر: ایضا فى بیان معنى الولایه و النبوه:
لک الحمد یا من شمس وحده ذاته                        تجلّت باشراقات بدرالنبوّه
تقدسّت یا من نور شمس ولائه                          لاهل الهدى برهان کل ولایه
و برهان تحقیقات معنى امامه                         لقد عبّروا عنها بلفظ الخلافه
تعالیت یا کنزا خفیّا ظهوره                              بابداعه من حیث نور المحبّه
فاظهر عند الابتداع بنوره                               حقیقه نورالمصطفى بالرّساله
لیعرف معنى ذاته و صفاته                        و اسمائه الحسنى الّتى قد تجلّت
فصلّى على من کان اوّل صادر                      تجلّى به من غیب ذات الهویّه
و ذلک بالتحقیق اوّل واحد                        من الوحده المعروفه العددیه
و ابدعه من نوره السّاطع الّذى                         اضاء جمیع العالمین برحمه
و اعلى به برهانه القاطع الّذى                         لقد کان سیف‏اللّه عندالمحجّه
و نوّر قلب العارفین الکبار من                       شموس هدى انواره الحکمیّه
خلاصه کلّ الکائنات بذاته                                امام کرام الانبیاء الاعزّه
اعزّ الولاه المجتبى للهدایه                       اجلّ الهداه المصطفى بالرساله
حبیب اله العالمین محمد (ص)                        شفیع عبادالله ختم النبوّه
لقد کان ینبوعا لحکمته الّتى                        یضیئ بها کلّ العقول الجلیله
تجلّت باشراقات شمس ولایه [ الولایه  ]        هى الحکمه العظمى لاهل السعاده
فعرّفت توحید الوجود الّذى به                       هدایه کلّ العالمین البدیعه
و فهّمتنا معنى التجلّى لذاته                          و اسمائه الحسنى بشمس الولایه
ولایه مولانا على (ع) و انّما                              ولایته ایمان اهل الهدایه
*
     التحمید الثالث عشر: اشاره به بعضى از شئونات ائمه معصومین (ع) و بیان تلازم بین ظهور انوار ولایت آن بزرگواران و بین رجعت ایشان در دنیا نه براى رفع استبعاد رجعت بلکه از جهت لزوم عقلى که بین حقیقت ذاتیه ازلیه و حقیقت ولایت علویه است:
لک الحمد یا من نور شمس ولائه                                 تجلّت بنورانیّه علویّه
یدور مع الادوار فى کلّ عالم                      و فى کلّ دهر بل و فى کل نشأه  
   در خاتمه چنین سروده است:
و من بعد حمداللّه قال محمّد                                   یحاسب من خدام اهل الولایه
و یدعى بقطب‏الدین عندالاماجد                             الذین لقد فازوا بتلک السعاده
دخلت بحمداللّه من بابها الذّى                               الیه المآب و هو نور الولایه
و قد کنت فى عهد الشباب نظمت‏ما                         تحقق لى منها بنور المحبّه
و اشراق هذا النظم من لمعاتها                              فسمیّته بالحکمه العلویّه
الا انّ نظمى حکمه‏العارفین اذ                                تعلّمت من مشکاتهم نور حکمتى
و لقّبته فصل الخطاب لانّه                                        سیفصل بین الحکمه النبویّه
و بین خیالات الفلاسفه الّتى                           قد اشتهرت فى درس اهل الفضیله
یمیّز بین الحقّ و الباطل الّذى                            یکون ضلالاً فى سبیل‏السّلامه
و انوار عقل الکلّ حکمتنا الّتى                                 اشیر الى اشراقها فى کتابه
کتابى بحمداللّه مشکوه نورها                              و یعرفه اهل العقول الرزینه
معانیه اشراقات نورالولایه                                         الالهیّه القدسیّه العلویّه
بواطنه معراج دارالسّلامه                                    و ظاهره امواج بحر الافاضه
الا انّ علمى حکمه صمدیّه                                       الهیه عرشیه الاستفاضه
و لم اقتبس بالقال و القیل نورها                                  و اورثنیها شمس علم ائمّتى
تجلّت على مرآت قلبى لانها                                        لدنیّه لیست بنهج‏الدراسه
الا ایّها الطّلاب ولّوا وجوهکم                                   الى الحکمه العرشیّه الاحمدیّه
وانشدت من علم الحقایق مقصدا                             وجدت بعلم بل شهود البصیره
و لاریب فى هذا الکتاب لأنّه                                    افاضات شمس الحکمه العلویه
معارفه للسائرین مطیّه                                           تبلّغهم اقلیم دارالسلامه
دراسته للطالبین مفاتح                                         سیفتح منها باب علم الوراثه
عسى اللّه یهدى السالکین بنوره                                 لیستبصروا انوار شمس الهدایه
الهى بحق المصطفین اهد قومنا                              الى احسن القول الّذى فى قصیدتى
و بارک واتمم یاالهى بحقّه                                         م   لعبدک قطب‏الدین نور الولایه
و اجزل لنا یا رب من برکاتهم                                        جزیل العطایا عند دارالمقامه *
     از این منظومه نسخ متعددى موجود است، از جمله: نسخه شماره ۱ / ۱۲۷۸ کتابخانه ملى ملک  ؛ نسخه شماره ۷۵۶۰ کتابخانه سپهسالار (شهید مطهرى)  ؛ نسخه شماره ۳۶۴ کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران (مجموعه اهدائى سید محمد مشکوه)  ؛ نسخه شماره ۷۲۶۹ کتابخانه آیت اللّه مرعشى  و نسخه شماره ۱۰۹۷ همان کتابخانه که با عنوان انوارالولایه از آن یاد شده است ؛ نسخه شماره ۴ / ۲۲۶۴ کتابخانه مسجد اعظم  ؛ نسخه شماره ۶ / ۴۸۸۹ کتابخانه مجلس شورا  ؛ نسخه شماره ۱ / ۱۰ در کتابخانه خانقاه احمدى  شیراز؛ علاوه بر آن نسخه ‏هاى متعدد دیگرى از آن در کتابخانه ‏هاى شخصى موجود است .
    این اثر را عمادالفقرا متخلص به حالى اردبیلى به فارسى ترجمه کرده که نسخه‏ اى از آن در کتابخانه خانقاه احمدى شیراز به شماره ۱ / ۲۲۷ موجود است .
    فصل الخطاب همراه با کنزالحکمه و شمس ‏الحکمه با شرحى اثر ابوالقاسم خوئى با عنوانِ میزان الصواب فى شرح فصل الخطاب در سلماس در سال ۱۳۳۴ ه . ق. به صورت سنگى به طبع رسیده است. این اثر را استاد خواجوى تصحیح کرده ولى متأسفانه هنوز چاپ نشده است.
 

نام:
ايميل:
وب:
شماره امنيتي: